Osmanlı Vakıf Sistemi

Osmanlı'da Vakıf Sistemi nedir? Osmanlı vakıf çeşitleri nelerdir? Osmanlı vakıf sisteminde vakıf görevlileri nelerdir? Göçmen Vakfı nedir? Osmanlı'da kadın vakıfları nelerdir? Kısaca Osmanlı'da vakıf sistemi..

Osmanlı'da Vakıf sistemi ve Osmanlı Vakıf çeşitleri

Bu Yazının İçindeki Başlıklar:

Vakıf nedir? Vakıf sistemi nedir?

Kelime anlamı karşılıksız vermek demektir.

Vakıf kelimesi ise insanların dünyada kazandıkları menkul ve gayrimenkullerin bir kısmı ya da tamamını çeşitli dini ya da sosyal kurum inşa ettirerek, insanların hizmetine Allah rızası için sunmak amacıyla yapmış olduğu hayırlardır.

İnsanları vakıf yapmaya iten en önemli huşu Hz. Peygamberin şu hadisidir:

İnsanlar öldükleri zaman amel defterleri kapanır. Şu 3 kişinin amel defteri kapanmaz. 1- Hayırlı bir evlat bırakan, 2- Bir ilim ya da eser bırakan, 3- sadakayı cariye denilen ve insanların istifadesine bir hayır kurumu bırakmak. Bunlar devam ettiği sürece hayır yazılacaktır.

Osmanlılarda yaygın olarak Hanefi mezhebi fıkhı hakim olduğu için vakfiyelerde imam-ı Azam Ebu Hanifi hazretlerinin ya da onun iki talebesi İmam-ı Muhammed ya da Ebu Yusuf’un görüşlerine göre vakfiyeler hazırlanırdı.

Şayet vakıf yapan kişi Şafi, Malik, Hanbeli mezheplerinde ise bu defa kendi mezhep imamının görüşünü vakfiyeye kaydettirirdi. Vakıfların geçerli olabilmesi için belli şartlar vardır.

Bunlar:

  1. Vakfedilen şeyin vakıf yapan kişinin kendi öz malı olması lazım.
  2. Vakfedilen yerin malum ve muayyen olması yani herkes tarafından bilinmesi lazım.
  3. Vakfedilecek şeyden bir menfaat hasıl olması lazım.
  4. Vakıf yapılırken vakıf yapan kişinin akılbali ve hür olması lazım.
  5. Vakıf yapılırken vakfın mevcudiyetinin belli bir şarta bağlı olmaması lazımdır ve vakıf yapan kişinin ilk şartlarının değiştirilmemesi lazımdır.
  6. Vakıf şartlarının hayır ve sevabı gözetir olması lazımdır.
  7. Vakıf yapan kişinin borçları dolayısıyla mallarına haciz gelmemesi lazım.
  8. Vakfedilen şeyin vakıf yapılırken mevcut olması lazım.
  9. Vakıf yapılırken vakfedilen şeyin yok olmaması lazım. Bunun için de canlılardan vakıf olmaz.
  10. Vakfın ebedi olması lazımdır.  

Vakfın İdaresi

Vakıflar, vakıf yapan kişi tarafından hayır amaçlı kurulduğu için bunların idaresi vakfı kuran kişiler tarafından kime havale edilmişse onun tarafından yürütülmektedir.

Şahısların vakıfları daha çok ya kendi ailesinden birini mütevelli olarak atamakta ya da idare hakkını devlete bırakmaktadır.

Sultanların, onun ailesinin, vezirlerinin vakıflarının idaresi ise devlet tarafından tayin edilen kişiler tarafından yürütülür.

Devletin vakıflar üzerindeki en önemli görevi teftiş ve denetlemedir.

Orhan Bey Bursa’da vakıf kurduğu zaman 1358’de vezir Sinan Paşa’yı mütevelli olarak atamıştı. Aynı şekilde Fatih Sultan Mehmet Ayasofya dahil kurduğu vakıfların idaresini veziri azam Mahmut Paşaya bırakmıştı. Kanuni’nin de eşi Hürrem Sultan için 1541’de kurduğu vakıfların idaresi kapı ağaları tarafından yapılmaya başlanmıştır.

Dolayısıyla bundan sonra padişah ve ailesine ait vakıfların idaresi kapıağası nezareti tarafından yürütüldü. 1586’da ise Evkaf-ı Hümayun nezareti kurularak Osmanlı ülkesindeki bütün vakıfların denetleme ve kayıtları bu nezaret tarafından yürütülmeye başlanmıştı. 1826’da ise evkaf nezareti kurulmuştur.

Vakıf Çeşitleri

Vakıflar idaresi, mahiyeti, menkul ve gayrimenkul olması, kiralama şekli ve mülkiyeti bakımından kısımlara ayrılmaktadır.

1- İdaresi Bakımından Vakıflar

a-) Mazbut (Kaydedilmiş) Vakıflar:

Bunlar şahıslara ait olabildiği gibi doğrudan doğruya devlet tarafından idare edilen vakıflar da bu gruba girer. Bu tür vakıflar:

  1. Hükümdar ve ailesinin kurduğu vakıflar,
  2. Mütevellisi kalmadığı için evkaf nezareti tarafından idare edilen vakıflar,
  3. Mütevellisi olduğu halde ona belli bir ücret verip devlet tarafından yapılan vakıflar.

b-) Mülhak Vakıflar:

Evkaf nezaretinin kontrolü altında mütevelliler tarafından idare edilen vakıflardır. Bunlar sahih vakıflardır. Vakıf işleri, tayin edilen mütevelliler tarafından yürütülmektedir. Evkaf nezareti sadece teftiş ve kontrol işlerini yürütmektedir.

c-) Müstesna Vakıflar:

Daha çok tekke ve zaviye şeyhlerinin ve din adamlarının kurduğu vakıflar olup devlet sadece teftiş ve denetim yapardı. Vakfın idaresi tekke ve zaviyenin başına geçen şeyhler tarafından yürütülürdü.

2- Mahiyeti Bakımından Vakıflar

a-) Hayır Amaçlı Vakıflar:

Allah rızasını kazanmak amacıyla insanların faydalanması için kurulmuş vakıflardır.

Bu tür vakıfları kuran kişiler ya mallarının tamamını ya da bir kısmını yaptırmış olduğu hayır kurumuna tahsis etmek suretiyle sevap kazanmayı amaçlamışlardır.

Dükkân, bağ, bedesten, bahçe, zeytinlik gibi vakfettikleri yerlerin gelirlerini dini ya da sosyal kuruma tahsis etmek suretiyle hizmetlerinin devamını sağlamışlardır.

b-) Zürri (Ailevi) Vakıflar:

Vakıf yapan kişi vakfettiği kurumu idare etmek amacıyla kendi ailesinden birisini mütevelli olarak tayin etmek suretiyle hem vakfının devamını sağlar hem de ona ve onun neslinden gelen kişilere maaş bağlamak suretiyle hayatlarını garanti altına alabilirlerdi.

Zürri vakıflarda vakıf yapan kişi oğullarını mütevelli olarak tayin edebileceği gibi aynı zamanda kızlarını ve kızlarının soyundan gelenleri, kız kardeşlerini mütevelli olarak tayin edebilirlerdi. Dolayısıyla Osmanlı’da kadınların idareci olabildiği kurum vakıflardır.

c-) Avarız Vakfı:

Mahalle avarız vakfı ve köy avarız vakfı.

3- Menkul ve Gayrimenkul Olması Bakımından Vakıflar:

Menkul vakıflar para, kitap ve kumaş gibi vakıflardır. Gayrimenkul vakıflar ise taşınmaz olan vakıflardır.

4- Kiralama şekline Göre Vakıflar

a-) İcare-i Vahide: 

Kısa süreli kiralamalardır.

b-) İcare-i Tavile:

Uzun süreli vakıflardır.

c-) Mukatalı Vakıflar:

Vakıf akarlarının mukataa sistemi dahilinde açık artırma usulüyle kiralanmasıdır. Bu tür vakıflarda mülkiyet hakkı vakıflara ait olup mukataayı alan kişi sadece işletme hakkını elde ediyordu. 

5- Mülkiyeti Bakımından Vakıflar:

a- Sahih Vakıflar:

Vakıf yapan kişinin vakfettiği malları kendi öz malı olduğu vakıflardır.

b- Gayri Sahih Vakıflar:

Devlet idrecilerinin förev yaparken gelirleri kendisine ait olan yerleri vakfettiği yerlerdir.

Vakıf Görevlileri

Vakıflar dini ya da sosyal kurumlar olduğu için yaptığı hizmete ve bütçesine göre görevli sayısı artmakta ya da azalmaktadır. Bütün vakıfların değişmeyen 5 temel görevlisi vardır. Bunlar:

Mütevelli: 

Vakfın idaresinden kanunlara karşı sorumlu olan kişidir.

Cebi: 

vakıf akarlarını tahsil eden, gelirlerini toplayan kişidir. Onun için tahsildar denilmiştir.

Katip: 

vakıfla ilgili her türlü yazışmaları ve kayıtları tutan görevlidir.

Nazır: 

vakfın denetiminden sorumlu olan kişidir.

Kayyum: 

vakıfların güvenliğinden sorumlu olan kişidir.

Diğer görevliler ise;

Cüzhan: 

Cüz okuyan demektir.

Çeraği: 

Vakıfların aydınlatılmasından ve ısıtılmasından sorumludur

Farraş: 

Vakıfların temizlenmesinden sorumlu olan

Habbas: 

Vakıflarda ekmek pişiren

Duğağuyan: 

Dua eden

Hatip: 

Hutbe okuyan, vaaz veren

Hatimhan: 

Hatim okuyanlar demektir.

Mahalle Avarız Akçesi Vakfı

Avarız vergisinin resmi adı avarız-ı divaniyedir. Başlangıçta olağanüstü durumlarda alınan vergidir. Ancak 16. Yüzyılın sonlarına doğru özellikle 1578-1590 Osmanlı-İran harbi sırasında harbin çok uzun sürmesi, fiili olarak devam etmesi ve masrafların artması dolayısıyla avarız vergisi her yıl toplanan bir vergi haline gelmiş, bundan böyle Osmanlı tebaasından olan herkes diğer vergilerin yanında avarız vergisini düzenli olarak ödemeye başladılar.

Bu vergiyi kadı toplamaktadır. Bu vergiyi toplama yükümlülüğü olan kadılar avarız sayım defterlerini esas alarak mahalle kethüdaları, nahiye kethüdaları ve köy kethüdalarına haber göndererek bu verginin tahsilini talep ederdi. Bunlar talep edilen ve sayımda esas olan miktara göre avarız vergisini toplayarak kadıya teslim ederler, kadı da bu vergileri ordu nüzul emirine makbuz karşılığında teslim ederdi.

Avarız hanesi denilen haneler gerçek birer hane olmayıp, zenginlik ya da fakirliğe göre belli sayıdaki hanelerden oluşurdu.

Bu haneler ala, evsat ve edna olarak 3 kısma ayrılırdı. Burada belirlenen haneler bir avarız hanesi kabul edilerek aynı miktarda vergiyi öderdi. Toplanan bu paralar ordu hazinesine yatırılır ve ordunun masrafları için kullanılırdı.

Mahalle avarız akçesi vakfı ise avarız vergisinin düzenli vergi haline getirilmesinden sonra mahalle ya da köy kethüdaları bu vergiyi daha kolay halktan toplayabilmek için önceden kendi mahallesindeki hanelerden defterde kaydedildiği üzere toplamaya başlamışlardır.

Devlet vergi talep etmeden önce mahalle ve köy halkı vergiyi hazır hale getirmişlerdir. Mahalleli zamanla, avarız akçesi vergisini verirken ortaklaşa olarak karar alıp daha fazla para toplamak suretiyle mahallenin çeşitli ihtiyaçları için bir fon oluşturmaya karar vermiş, böylelikle gücü yeten aileler daha fazla mahalle, avarız akçesi vakfına para vermeye başlamıştır.

Bu durum bütün köylere ve şehirlere yayılmış ve vergi vermek için oluşturulan bir fon aynı zamanda mahalle ya da köy halkının adeta yardımlaşma sandığı haline gelmiştir

Bu vakfın idaresi mahalle kethüdası ve imam tarafından yürütülmeye başlanmış ve burada toplanan vergi verildikten sonra arta kalan paralar çeşitli ihtiyaçlar için harcanmıştır. Avarız akçesi paralarının birimleri şunlardır:

  1. Mahalledeki cami, mescit ve sıbyan mektebinin masraflarının karşılanması,
  2. Burada görevli imam, müezzin ve muallimlerin maaşlarının ödenmesi,
  3. Bu kurumların aydınlatma ve ısıtma masraflarının karşılanması,
  4. Mahallede güvenliği sağlamak amacıyla asesin görevlendirilmesi, mahallenin temizletilmesi ve gece aydınlatma masrafları,
  5. Mahalledeki fakir gençlerin evlilik ve çeyiz masraflarının karşılanması,
  6. Mahallede vefat eden kimsesizlerin tekfin ve teçhis masraflarının karşılanması

Avarız akçesi vakfının bu hayır hizmetlerinden dolayı mahalledeki durumu iyi olan insanlar normal bağışların dışında bazen kendi miraslarının bir kısmı veya tamamını buraya bağışlamak suretiyle belli bir miktarda nakidin birikmesini sağlamışlardır.

16. Yüzyılın sonlarında 1586’da yaşanan büyük devalüasyon neticesinde Osmanlı akçesi %40 oranında değer kaybetmiştir. 1600’de yaşanan ikinci büyük devalüasyonda bu defa Osmanlı akçesi %30 devalüasyona uğramıştır. Böylelikle 15 yıl içinde 100 akçenin alım gücü 48 akçeye düşmüştür.

Özellikle avarız akçesi vakıfları ile para vakıflarında bulunan nakit paraların devalüasyon ve enflasyon karşısında sürekli değer kaybedip hitap ettiği fakir kesimin masraflarını karşılayacak durumda olmayınca biriken bu paraların önce o mahallede ikamet eden tüccar ve esnafa kefil karşılığında kredi olarak verilmek suretiyle paranın değeri muhafaza edilmeye çalışılmıştır.

Avarız akçesi vakfından ya da para vakfından bu tür nakit paralar olarak kullanan kişilerin bu paralar karşılığında vakıflara %12-15 arasında kar payı vermesi için Osmanlı ulemasından fetva almışlardır.

Kadın Vakıfları

Osmanlı’da kadınların idareci olabildiği tek kurum vakıflardır.

Vakıf yapan kişi kurmuş olduğu vakfın başına mütevelli olarak isterse hanımını, kızlarını, kız kardeşlerini ve onların soyundan gelenleri yapabilirdi.

Osmanlılarda sosyal hayatın düzenleyicisi olarak ortaya çıkan vakıflarda kadınların etkin olarak rol oynadıkları görülür.

Osmanlılarda vakıflar kadınlar yönetici olabildiği için aynı zamanda bizzat kadınlar tarafından kurulmuş birçok vakıf vardır.

Bunlar sultanların hanımları, kızları, kız kardeşleri, vezirlerin hanımları ya da kızları ile ölen kocasından miras kalan zengin dul hanımlar vakıflar kurarak, hem hayır ve hasenatın devam etmesini hem de sevap defterlerinin kapanmamasını sağlamışlardır.

Kadınlar dini kurumlar yanında eğitim, salık ve yardım vakıfları da kurmuşlardır. Selçuklularda en fazla Sultan Alaaddin Keykubat döneminde kadınların vakıf yaptığı görülür.

Osmanlılar döneminde de kadınlar yoğun bir şekilde vakıflar kurmuşlardır. En fazla vakfı Kanuni Sultan Süleyman döneminde Hürrem Sultan kurmuştur. IV. Mehmet’in eşi Hatice Güllü Sultan; Süveyş limanından Cidde limanına hacıları ücretsiz götürecek gemiler satın alarak vakıflar kurmuştur. Surre alaylarına ise Osmanlı hanedan kadınları birçok hediye ve yardımları olmuştur.

Günümüzde vakıflar arşivinde 27 bin vakfiye olup 2310 tanesi kadınlara aittir. Yaklaşık %10 civarında kadınlara ait vakıflar vardır. Sadece İstanbul ve Anadolu değil Balkanlar’da da kadınların kurduğu pek çok vakıf görülmektedir.

Göçmen Vakıfları

Göç ya da göçmen zorunlu olarak yaşadığı yeri bırakıp başka bir yere yerleşmek demektir.

Osmanlı döneminde başlangıçta hem gönüllü hem de sürgün metodu uygulanmış ve böylelikle fethedilen yerler iskana açılmıştır.

Bu tür göç şekli 17. Yüzyıla kadar devam etmiştir. Daha çok Balkanlara yapılan bu tür göç hareketi 1683 Viyana mağlubiyetinden sonra ilk defa tersine göç şekline dönüşmüştür. Ancak bu tersine göç sınırlı bir alanda meydana gelmiş daha çok Balkanların kuzey ve batı bölgesinden orta ve güney Balkanlara doğru yapılmıştır.

18. Yüzyıl sonlarına doğru 1783’te Kırım’ın Ruslar tarafından işgalinden sonra Kırım Türkleri, Kafkaslar, Balkanlar ve Anadolu tarafına zorunlu olarak göç etmişlerdir. Asıl göç hareketi ise 19. Yüzyılda yaşanmıştır.

Bu dönemde yapılan Osmanlı-Rus harpleri çoğunlukla Osmanlı Devleti aleyhine sonuçlandığı için gerek Kafkaslar gerekse de Balkanlarda ki Türk ve Müslüman gruplar zorunlu olarak Anadolu’yu işgal ettiler.

1828-1829 Osmanlı-Rus savaşından sonra Rusların Doğu Anadolu’da Erzurum’a ulaşması ile birlikte Kafkaslardan, Kars-Ardahan-Batum ve Erzurum’da Anadolu’nun değişik yerlerine göçler yaşanmıştır.

1856 Kırım savaşı sonra da benzer bir göç hareketi meydana gelmiştir. Asıl büyük göç hareketi ise 93 Osmanlı-Rus harbinden sonra yaşanmıştır.

Rusların doğuda Erzurum’a batıda Yeşilköy’e kadar gelmeleri hem Balkanlardan hem Kafkaslardan büyük bir göç hareketinin yaşanmasına neden olmuştur. Bundan sonra Balkan Harbi, 1. Dünya Savaşı ve mübadele kanunu ile bu göçler uzun süre devam etmiştir.

Sonraki dönemde 20. Yüzyılda Kıbrıs’tan, Afganistan’dan, Bulgaristan’dan pek çok göç hareketi olmuştur. Balkanlardan gelenlere Balkan göçmeni, Kafkaslardan gelenlere Çerkezler, Abazalar, Gürcüler, Kırım Türkleri, Ahıskalılar ve diğer küçük gruplardır. Bu gelenler Anadolu’nun değişik yerlerinde devlet arazilerine yerleştirilmişlerdir.

Karadeniz’de Ordu, Giresun, Samsun, Karabük, Zonguldak, Amasya ve Tokat, Marmara Bölgesinde; Bursa, Balıkesir, Çanakkale, Adapazarı, İzmit, Bolu, Düzce ve Yalova, Trakya Bölgesinin tamamı, Ege Bölgesinde; İzmir, Manisa, Aydın, Denizli ve Muğla, Akdeniz Bölgesinde; Antalya, Mersin, Adana, Osmaniye, Kahramanmaraş ve Antep tarafları, Orta Anadolu’da; Sivas, Kayseri, Konya, Eskişehir en yoğun göçlerin yaşandığı bölgelerdir.

Göç edenler yerleştikleri yerlere şükran nişanesi olmak üzere sultanların isimlerini vermişlerdir. Osmaniye, Selimiye, Mecidiye, Aziziye, Hamidiye, Sultaniye, Islahiye, İslamiye vb. isimler yaygındır.

Bunlar daha çok acil ihtiyaçlar olarak dini kurumlar adıyla cami ve mescitler, eğitim kurumları adıyla sıbyan mektepleri kurarak vakıflar tesis etmişlerdir.

Göçmenlere ait vakıfların önemli bir kısmı 19. Yüzyıl ikinci yarısından sonradır.

Netice itibariyle Osmanlı vakıf sistemi ne demek olduğunu, Osmanlı vakıf çeşitlerini, Osmanlı Vakıf görevlilerini, Osmanlı'da Kadın vakıflarının ne olduğunu ayrıca Göçmen vakıflarına da değinip anlatmaya gayret gösterdik. Umarım faydalı olmuştur. Dilerseniz pdf olarakda indirebilirsiniz.

Kaynakça

Prof. Dr. Mehmet İnbaşı Tarih Sohbetleri